W dniu 11 maja 2016 r. na Uniwersytecie Warszawskim obroniona została praca doktorska pt. “Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw
a zatrudnienie osób niepełnosprawnych”. Praca, której autorem jest Michał Mazur, została napisana pod kierunkiem prof. UW dr. hab. Ryszarda Szarfenberga. 

Tematyka pracy na tle dotychczasowych teorii i badań

Teoria polityki społecznej sytuuje ją jako praktyczną działalność rządów i innych podmiotów, której celem jest rozwiązywanie zdiagnozowanych problemów społecznych^[1]. Wśród problemów społecznych, których rozwiązaniem zajmuje się polityka społeczna, jest problem niskiej aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych. Dociekania naukowe w tym zakresie mają głównie stosowany charakter – mają służyć rozwiązywaniu danego problemu.

Z punktu widzenia polityki społecznej istotne jest poszukiwanie nowych rozwiązań i narzędzi, które mogą zostać szerzej wykorzystane dla realizacji celów polityki społecznej Według autora pracy, takim nowym narzędziem, w którym tkwi potencjał i które można wykorzystywać w celu zwiększenia poziomu aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych, jak też zapewnienia im lepszych warunków zatrudnienia i rozwoju zawodowego jest społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw (CSR). Praktycznym wyrazem wdrażania zasad CSR jest między innymi opracowywanie norm samoregulacji[2].

W polityce społecznej upowszechnia się opinia, że standard, jako kategoria zarządzania jakością, powinien stanowić istotny element regulujący zachowania podmiotów na rynku usług społecznych[3]. Jednocześnie należy zauważyć, że takie standardy rzadko poddawane są badaniom. Standardy CSR-D autor zalicza do kategorii standardów usług społecznych, bowiem działania w zakresie zatrudniania osób niepełnosprawnych i zapewniania im optymalnych warunków pracy i rozwoju zawodowego należy traktować, jako swoisty rodzaj usług społecznych, na rzecz środowiska osób z niepełnosprawnością, podejmowanych przez podmioty polityki społecznej, jakimi są zakłady pracy – pracodawcy osób niepełnosprawnych. Dla autora punktem wyjścia było przyjęcie, już na etapie hipotezy badawczej, że opracowane w ramach przygotowanej rozprawy doktorskiej standardy CSR-D będą elementem samoregulacji, stworzonym w procesie autostandaryzacji, w której uczestniczą przedstawiciele środowiska użytkowników i odbiorców tego narzędzia.

Działania związane z wypełnianiem zaleceń standardów CSR-D mają być działaniami dobrowolnymi, bo całość społecznie odpowiedzialnych inicjatyw podejmowanych przez firmy winna charakteryzować dobrowolność, wynikająca z poczucia odpowiedzialności świadomej. Zatem w przypadku standaryzacji w zakresie CSR-D nie można mówić o typowym dla polityki społecznej nakładaniu obowiązków, na poszczególne podmioty, w ramach wdrażania i realizowania interwencji publicznych. Kluczową zatem w procesie tworzenia powyższych standardów jest dobrowolna “autostandaryzacja”, w której nie mamy do czynienia z wykorzystywaniem twardych narzędzi i egzekwowaniem stosowania zapisów standardów.

Zasadniczym celem pracy jest ukazanie związku koncepcji i praktyki społecznej odpowiedzialności biznesu (przedsiębiorstw) z kwestią aktywizacji zawodowej i innych działań na rzecz środowiska osób niepełnosprawnych oraz wskazanie, że społeczna odpowiedzialność biznesu nakierowana na działania na rzecz osób z niepełnosprawnością (CSR-D), w szczególności na ich aktywizację, stanowi uzupełnienie interwencji publicznych podejmowanych przez państwo w ramach systemu polityki społecznej.

Dokonując analizy dostępnej literatury w zakresie włączania problematyki niepełnosprawności do teorii i praktyki CSR, autor odnalazł tylko kilkanaście artykułów anglojęzycznych. Wśród nich najistotniejszym była publikacja hiszpańskiej Fundacji ONCE “CSR-D GUIDE CORPORATE SOCIAL RESPONSIBILITY AND DISABILITY”. Stanowi ona przewodnik, jak włączać osoby niepełnosprawne do strategii CSR firm. Pozycja ta stanowiła dla autora ważną inspirację, dlatego też w ostatniej części pracy autor dokonuje porównania opracowanych standardów z ową pozycją. Przegląd dostępnej literatury anglojęzycznej w przedmiocie pracy został dokonany w pierwszej części pracy doktorskiej.

Na gruncie literatury polskojęzycznej w ostatnich latach zaczęło pojawiać się więcej publikacji, które opisywałyby możliwości włączania zagadnień niepełnosprawności w strategie CSR. Instytucje naukowe, przy wykorzystaniu finansowania zewnętrznego również podejmują temat aktywizacji zawodowej osób niepełnosprawnych i poszukiwania nowych rozwiązań w ramach systemu polityki społecznej – wskazując także na CSR[4]. Na zwiększające się zainteresowanie możliwością włączania niepełnosprawności do praktyki CSR i co za tym idzie, dostępnością literatury, ma wpływ zwiększająca się wiedza zarówno przedsiębiorców, jak i studentów w zakresie CSR, jak i coraz większa popularność inicjatyw CSR – m.in. dotacje na wdrażanie CSR w przedsiębiorstwach, czy też programy takie jak Karta Różnorodności. Nie można nie wspomnieć również o głosach krytycznych, które traktują CSR wobec osób niepełnosprawnych jako zabieg socjotechniczny[5]. Reprezentantem takiego podejścia jest A. Barczyński z Politechniki Częstochowskiej. W części trzeciej autor podejmuje polemikę z niektórymi tezami sformułowanymi przez tego badacza.

Teza centralna i hipotezy badawcze

Centralna teza została sformułowana następująco: „społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw jest potencjalnie ważnym czynnikiem poprawy sytuacji osób niepełnosprawnych na polskim rynku pracy”. Tak sformułowana teza może wywołać dyskusję, ponieważ możemy napotkać na krytykę wskazującą, że CSR nie ma żadnego znaczenia dla sytuacji na rynku pracy, a tym bardziej go nie będzie miał w przypadku osób niepełnosprawnych, gdzie mamy do czynienia z rozległymi regulacjami i względnie dużymi środkami publicznymi na aktywizację zawodową (tzn. jest mało przestrzeni dla CSR-D). Zadaniem, jakie postawił sobie autor pracy jest wykazanie, wbrew tej krytyce, że w społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw tkwi potencjał, który przy zapewnieniu odpowiednich warunków zostanie uwolniony.

W kontekście tak sformułowanej tezy postawione zostały następujące pytania badawcze:

• jakie cechy ma wpływ społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw na tle innych czynników wpływających na zachowania firm wobec ON w skali makro i mikro?
• jeżeli obecnie wpływ społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw na sytuację zawodową ON w skali makro i mikro jest niewielki, co należy zrobić, aby osiągnął on swój optymalny poziom?
• jakie cechy powinny posiadać i jakie zapisy zawierać standardy CSR-D?

Do tak postawionych pytań badawczych sformułowano następujące hipotezy:

Ad. 1. Hipoteza 1: w skali makro liczba oraz wielkość firm mających CSR jest tak niewielka, że ich znaczenie dla sytuacji zawodowej ON na polskim rynku pracy jest obecnie marginalne; w skali mikro, gdy firma ma CSR, w którym uwzględnia się ON wpływ ten jest również marginalny.

Ad 2. Hipoteza 2: optymalny poziom wpływu CSR-D na sytuację zawodową jest wyższy niż obecny, aby zwiększyć ten wpływ do pożądanego poziomu należy doprowadzić do większej samoregulacji w postaci standaryzacji, w której będą brały udział środowiska ze wszystkich sektorów, zainteresowane poprawą sytuacji ON na rynku pracy.

Zastosowane metody badawcze

W celu weryfikacji hipotez i odpowiedzi na postawione pytania badawcze autor stworzył strategię badawczą, na którą złożyły się badania niereaktywne polegające na analizie treści raportów odpowiedzialności społecznej przygotowywanych corocznie przez Forum Odpowiedzialnego Biznesu. Do udowodnienia postawionych hipotez niezbędne było przeprowadzenie badań ilościowych i jakościowych. Zasadniczym celem badań ilościowych było ukazanie faktycznej efektywności działań społecznie odpowiedzialnych opisywanych w raportach CSR, w aktywizacji zawodowej osób niepełnosprawnych – jak często liderzy rankingów firm społecznie odpowiedzialnych wpisują w swoje programy CSR konkretne działania dotyczące osób z niepełnosprawnością i jak te działania przekładają się na faktyczne zatrudnianie osób z dysfunkcjami.

Celem analiz jakościowych w tym zakresie było natomiast zbadanie oddziaływania realizowanych strategii CSR na położenie pracowników z ograniczeniami sprawności oraz określenie standardów CSR przyjaznych osobom nie w pełni sprawnym. Badania jakościowe miały postać studium przypadku oraz pogłębionych wywiadów jakościowych. Przeprowadzone badania pozwoliły na określenie wstępnego kształtu standardów CSR-D, które zostały zweryfikowane dwukrotnie przez ekspertów w ramach pogłębionych wywiadów jakościowych.

Wywiady jakościowe z przedstawicielami organizacji pozarządowych działających na rzecz osób niepełnosprawnych służyły przede wszystkim do weryfikacji zapisów standardów CSR-D sformułowanych na podstawie wcześniejszych badań.

Ważnym elementem procesu badawczego było wykorzystywanie metody badania poprzez działanie (action research[6]). Metoda badania poprzez działanie miała zastosowanie przede wszystkim na ostatnim etapie procesu badawczego. Przy jej wykorzystaniu określono, iż nowym rozwiązaniem, które będzie mogło uzupełniać interwencje publiczne w zakresie odpowiedzi na problem społeczny niskiej aktywności zawodowej niepełnosprawnych, będzie włączenie problematyki niepełnosprawności do teorii społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw i stworzenie narzędzia jakim są standardy CSR-D. Dzięki tej metodzie możliwe stało się określenie początkowego kształtu standardów CSR-D a następnie ich weryfikacja.

Wnioski z badań i praktyczne zastosowania

Zrealizowane badania pozwoliły na potwierdzenie postawionej w pracy tezy, mówiącej, o potencjale społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw jako czynnika poprawy sytuacji osób niepełnosprawnych na polskim rynku pracy. Badania potwierdziły ponadto sformułowane na wstępie hipotezy.

Analiza treści, a następnie studia przypadków stały się podstawą – punktem wyjścia do stworzenia projektu standardów CSR-D. Kolejnym krokiem było zaplanowanie i przeprowadzenie wywiadów eksperckich mających na celu weryfikację treści standardów CSR-D. Na skutek analizy materiału badawczego opracowano w pierwszej kolejności zarys standardów – strukturę dokumentu. Następnym krokiem było wypełnianie poszczególnych punktów standardów stosowną treścią zaleceń. Następnie autor podjął działania dotyczące dokonania wyjaśnień poszczególnych zaleceń wskazanych w projekcie standardów.

Dla większej szansy uzyskania informacji zwrotnej od różnych grup interesariuszy i ekspertów zajmujących się CSR i kwestią aktywizacji osób niepełnosprawnych, ostateczny zestaw standardów CSR-D z ich opisem, czyli rozwinięciem jak rozumieć konkretny standard, został udostępniony określonej grupie odbiorców do ostatecznych konsultacji w ramach których możliwe jeszcze było zgłaszanie uwag do opracowania.

Opracowane w procesie autostandaryzacji, w którym uczestniczyli reprezentanci środowiska osób niepełnosprawnych, standardy są wynikiem analizy całości materiału badawczego. Wartością dodaną pracy, jest zatem opracowanie, zgodnie z przyjętymi założeniami, standardów „Niepełnosprawność i Społeczna Odpowiedzialność Przedsiębiorstw – CSR-D – czyli CSR-u przyjaznego osobom niepełnosprawnym z punktu widzenia ich aktywizacji zawodowej, który może stanowić uzupełnienie interwencji publicznych, odpowiadających na problem niskiej aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych. Opracowane standardy mogą okazać się przydatne wszystkim przedsiębiorstwom, bez względu na sektor rynku, które chcą w swoje społecznie odpowiedzialne działania włączać osoby z niepełnosprawnością w różnych obszarach funkcjonowania firmy.

Podkreślić należy, że ostatnia faza procesu standaryzacji – monitoring, kontrola i weryfikacja standardów – wykracza poza zakres opisywanej pracy, jednakże autor deklaruje podejmowanie kroków mających na celu jej kontynuowanie.

Konstrukcja pracy

Praca składa się z 3 części. W pierwszej – erudycyjnej – opisano teorie powiązań koncepcji społecznej odpowiedzialności z problematyką aktywizacji zawodowej osób nie w pełni sprawnych. Część ta składa się z pięciu rozdziałów. Pierwszy rozdział autor poświęcił opisowi niedostatecznego zatrudnienia osób niepełnosprawnych jako problemu społecznego, którym zajmuje się polityka społeczna. Autor zawarł tu rozważania nt problemu społecznego niskiej aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych, roli polityki społecznej w rozwiązywaniu problemów społecznych, a także omówienie pojęcia “niepełnosprawność”. W rozdziale tym omówione zostały również dane statystyczne wskazujące na istotność problemu niedostatecznego zatrudnienia niepełnosprawnych – opisano strukturę populacji osób niepełnosprawnych, jak i dane pokazujące stopień aktywności i bierności zawodowej osób niepełnosprawnych. W drugim rozdziale ukazano osobę niepełnosprawną jako adresata społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstwa, w trzecim natomiast autor opisuje potencjał prozatrudnieniowy CSR wobec osób niepełnosprawnych. Opisano tu m.in. obszary oddziaływań CSR nakierowanego na aktywizację zawodową osób niepełnosprawnych. W rozdziale czwartym opisano perspektywy standaryzacji CSR wobec osób niepełnosprawnych, natomiast ostatni – piąty rozdział pierwszej części poświęcony jest opisowi czynników i barier rozwoju CSR wobec osób z niepełnosprawnością.

Dzięki obszernej podbudowie teoretycznej pracy, zawartej w części pierwszej, autor uzyskał bogaty opis problematyki niepełnosprawności, stanu aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych, jak i dotychczasowych prób włączania niepełnosprawności do teorii i praktyki CSR. W części tej autor uzasadnił także, że niską aktywność zawodową osób niepełnosprawnych należy zaliczyć do problemów społecznych, którymi winna zajmować się polityka społeczna, szukając nowych sposobów rozwiązania tego problemu.

Druga część pokazuje za pomocą dostępnych wyników badań, a także dzięki własnym badaniom autora, jak w praktyce wygląda kwestia powiązań idei społecznej odpowiedzialności z zagadnieniami dotyczącymi aktywizacji zawodowej osób z dysfunkcjami. Zostaje tu opisana szczegółowo metodologia prowadzonych badań, jak i wpływ CSR-D na zatrudnianie osób niepełnosprawnych – jak wygląda to w praktyce. W pierwszym rozdziale tej części zaprezentowana została metodologia prowadzonych badań, w drugiej opisano wpływ CSR uwzględniającego niepełnosprawnych, na ich zatrudnienie, natomiast w trzecim, na podstawie zrealizowanych badań opisany został proces zatrudnienia osób niepełnosprawnych w firmach zarządzanych zgodnie z CSR.

Analiza wyników przeprowadzonych badań zawarta w części drugiej stanowiła dla autora punkt wyjścia do prac na opracowaniem autorskich standardów CSR-D. Treść poszczególnych zapisów standardów nawiązuje do dobrych praktyk realizowanych przez pracodawców osób niepełnosprawnych, opisanych w tej części pracy.

W trzeciej części przybliżona została kwestia perspektyw rozwoju społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw uwzględniającej osoby niepełnosprawne. W części tej szeroko opisywana jest możliwość standaryzacji społecznej odpowiedzialności wobec osób niepełnosprawnych. Przedmiotem tej części jest więc opis istoty standardów społecznej odpowiedzialności z wbudowanymi treściami dotyczącymi osób niepełnosprawnych jako pełnosprawnych pracowników. Trzecia część zawiera również opis działań podjętych w ramach realizacji strategii upowszechnienia standardów CSR-D. Pierwszy rozdział tej części zawiera opis celów i strategii rozwoju społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw wobec osób niepełnosprawnych. Drugi rozdział podejmuje problematykę standaryzacji społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw wobec osób niepełnosprawnych, zaś w trzecim rozdziale dokonano porównania opracowanych przez autora standardów CSR-D ze wskazówkami Fundacji ONCE w publikacji CSR-D Guide Corporate Social Responsibility and Disability – autor podjął próbę ukazania podobieństw i różnic.

Treści opracowane przez autora w części trzeciej wprowadzają w problematykę opracowanych przez autora standardów CSR-D, wskazując na cel powyższego opracowania, jak i przybliżając treść poszczególnych zapisów. Autor opisał w tej części także działania jakie już podjął w celu upowszechniania treści standardów wśród potencjalnych użytkowników dokumentu.

Standardy CSR-D

Załącznikiem do pracy jest pierwsza wersja polskich standardów CSR-D. Wynik ten wpisuje się w stosowany charakter badań prowadzonych w ramach teorii polityki społecznej..

Podstawowym zadaniem opracowanych standardów CSR-D jest wdrażanie założeń koncepcji CSR-D, która jak zauważyła Fundacja ONCE polega na włączaniu (ogólnej integracji) aspektów niepełnosprawności w różne elementy CSR firmy, uwzględniając tym samym osoby niepełnosprawne jako interesariuszy firmy[7] – także jej pracowników. Standardy te, mają charakter wytycznych, jego zalecenia mogą być stosowane przez firmy wywodzące się z każdego sektora gospodarki – zarówno przedsiębiorstw rynkowych, administracji publicznej jak i organizacji pozarządowych. Podstawowym celem standardów jest wskazanie, jakie działania należy podjąć i wdrożyć, aby zwiększyć poziom zatrudnienia pracowników niepełnosprawnych w firmie i aby pracownicy ci odczuwali satysfakcję z zatrudnienia w firmie i tym samym, by stopień ich identyfikacji z firmą był na wysokim poziomie.

Na treść standardów składają się ogólne wytyczne, standardy wobec interesariuszy wewnętrznych, standardy wobec interesariuszy zewnętrznych, jak też standardy wobec klientów, społeczności lokalnej i samorządu. Dokument ten nie kończy się jednak na opracowaniu wyłącznie standardów CSR-D, bowiem w kolejnych jego częściach omówiono najważniejsze korzyści z ich wdrożenia, jak też wyzwania związane z wdrożeniem standardów CSR-D. Na koniec omówiono natomiast pojęcia, które są kluczowe dla pełnego zrozumienia proponowanych w standardach zaleceń.

Literatura

• Barczyński A., Realny wymiar społecznej odpowiedzialności biznesu w zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, maszynopis artykułu otrzymany od autora,
• Boczoń J., Budowanie standardów usług społecznych, w: Partnerstwo w praktyce. System współpracy samorządów lokalnych z organizacjami pozarządowymi, Elbląg 2007,
• Carballeda Pineiro Miquel, CSR-D Guide Corporate Social Responsibility and Disability, http://rsed.fundaciononce.es/en/prologos.html
• Chrostowski A., Jemielniak D., Action research w teorii organizacji i zarządzania, w: „Organizacja i kierowanie” nr 1 (131), 2008.
• Łopato J., Kwestie społeczne a polityka społeczna (przegląd teorii), w: A. Piekara i J. Supińska (red.), Polityka społeczna w okresie przemian, Warszawa 1985,
• Opis projektu „Od kompleksowej diagnozy sytuacji osób niepełnosprawnych w Polsce do nowego modelu polityki społecznej wobec niepełnosprawności”, http://polscyniepelnosprawni.agh.edu.pl/o-projekcie.

[1] Por. J. Łopato, Kwestie społeczne a polityka społeczna (przegląd teorii), w: A. Piekara i J. Supińska (red.), Polityka społeczna w okresie przemian, Warszawa 1985, s. 52

[2] Por. A. Barczyński, Realny wymiar społecznej odpowiedzialności biznesu w zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, maszynopis artykułu otrzymany od autora, s. 9-11.

[3] Por. J. Boczoń, Budowanie standardów usług społecznych, w: Partnerstwo w praktyce. System współpracy samorządów lokalnych z organizacjami pozarządowymi, Elbląg 2007, s.  51-55.

[4] Por. Opis projektu „Od kompleksowej diagnozy sytuacji osób niepełnosprawnych w Polsce do nowego modelu polityki społecznej wobec niepełnosprawności”, http://polscyniepelnosprawni.agh.edu.pl/o-projekcie/

[5] Por. A. Barczyński, art. cyt.

[6] Por. A. Chrostowski, D. Jemielniak, Action research w teorii organizacji i zarządzania, w: „Organizacja i kierowanie” nr 1 (131), 2008, s. 45.

[7] Por. Miquel Carballeda Pineiro, CSR-D GUIDE CORPORATE SOCIAL RESPONSIBILITY AND DISABILITY, http://rsed.fundaciononce.es/en/prologos.html