Narzędzia zarządzania strategicznym rozwojem społecznej odpowiedzialności uczelni – doświadczenia praktyka

dr Michał Mazur

Idea i praktyka społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw (Corporate Social Responsibility, CSR) zyskuje coraz większe uznanie, coraz częściej instytucje, już nie tylko sektora biznesu, zaczynają interesować się zagadnieniem społecznej odpowiedzialności i zaczynają wykorzystywać jej narzędzia w swojej codziennej działalności. Zdarza się i tak, że przedsiębiorstwo wykorzystuje wiele narzędzi, które doradcy CSR zaliczają do narzędzi społecznej odpowiedzialności, zaś organizacja w takich kategoriach o nich nie myśli.

Przez wiele bowiem lat z CSR identyfikowano głównie wielkie, ogólnoświatowe korporacje. Od kilku lat daje się zaobserwować w Polsce coraz większe zainteresowanie zagadnieniem CSR w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw, zaś wraz z inauguracją Normy ISO 26000 zaczęto mówić więcej i szerzej – nt temat społecznej odpowiedzialności, ale już nie biznesu lecz organizacji.

Na wstępie należy zaznaczyć, jak rozumiane jest pojęcie społecznej odpowiedzialność biznesu (przedsiębiorstw). Otóż jest to teoria, która mówi, że każda firma – podmiot działalności gospodarczej – jest moralnie odpowiedzialna i zobowiązana do rozliczania się ze swojej działalności wobec interesariuszy (podmiotów uczestniczących w procesie gospodarczym wymiany pomiędzy firmą, a owymi podmiotami – na gruncie literatury anglojęzycznej wykształciło się dla nich określenie stakeholders). Interesariusze firmy, to między innymi jej akcjonariusze, menedżerowie, pracownicy, stowarzyszenia zawodowe, wspólnicy, społeczność lokalna, środowisko naturalne, partnerzy, kooperanci, klienci, dostawcy, banki, a także związki zawodowe. Jeśli myślimy o społecznej odpowiedzialności uczelni, to oprócz wymienionych powyżej kategorii, należy dodać m.in. studentów a także absolwentów[1].

Inna teoria społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw mówi, że jest to strategia zarządzania, zgodnie z którą przedsiębiorstwa w swoich działaniach dobrowolnie uwzględniają interesy społeczne, aspekty środowiskowe, czy relacje z różnymi grupami interesariuszy, w szczególności z pracownikami. Bycie społecznie odpowiedzialnym oznacza inwestowanie w zasoby ludzkie, w ochronę środowiska, relacje z otoczeniem firmy i informowanie o tych działaniach, co przyczynia się do wzrostu konkurencyjności przedsiębiorstwa i kształtowania warunków dla zrównoważonego rozwoju społecznego i ekonomicznego[2].

Ogólnoświatowy trend w zarządzaniu przedsiębiorstwami z różnych sektorów i obszarów gospodarki wskazuje na coraz większy akcent na zarządzanie firmą uwzględniające aspekt społeczny, w myśl założeń CSR. O włączanie CSR w strategie zarządzania organizacją apelują zarówno instytucje europejskie i organizacje międzynarodowe, jak też publiczne i pozarządowe podmioty krajowe.

Również Unia Europejska zajmuje się zagadnieniem społecznej odpowiedzialności biznesu – bardziej intensywnie od 2000 roku. Na płaszczyźnie UE organem, który najczęściej zabiera głos w kwestiach CSR, jest Komisja Europejska, która opublikowała wiele komunikatów dotyczących CSR. Te dokumenty mają duże znaczenie dla upowszechniania idei CSR i rozumienia tego pojęcia, bowiem dokumenty KE zawierają definicję CSR, która jest często powielana w oficjalnych dokumentach, także w Polsce. Jak zauważa A. Lewicka-Strzałecka, Unia Europejska jest zainteresowana upowszechnianiem tej idei, ponieważ koncepcja ta ma dla gospodarski UE znaczenie priorytetowe. Jest ona bowiem promowana jako instrument europejskiej strategii na rzecz zrównoważonego rozwoju[3]. Autorka stwierdza ponadto, że analiza oficjalnych dokumentów Komisji Europejskiej, jej rekomendacji i działań wskazuje, że koncepcja społecznej odpowiedzialności biznesu stanowi swojego rodzaju doktrynę gospodarczą UE. Parlament Europejski zaproponował, by uznać CSR za podstawową doktrynę we wszystkich obszarach kompetencyjnych UE. Jej wdrażanie ma zagwarantować realizację celów przyjętych przez UE w Strategii Lizbońskiej[4].

CSR w Polsce

Pojęcie społecznej odpowiedzialności w Polsce nie jest jeszcze szczególnie rozpowszechnione. Według badań przeprowadzonych przez PARP w okresie maj-lipiec 2013, tylko jedna trzecia przedstawicieli firm objętych badaniem – z sektora małych i średnich przedsiębiorstw przyznała, iż pojęcie „społecznej odpowiedzialności biznesu” jest im znane. Wśród respondentów przeważał jednak brak świadomości znaczenia tego pojęcia (66,40%). Respondenci poprzez „społeczną odpowiedzialność rozumieli przede wszystkim działania na rzecz społeczności lokalnej (16,37%), ale także działania wobec pracowników (13,69%), rzetelne i profesjonalne wykonywanie obowiązków (11,61%), odpowiedzialność wobec społeczności lokalnej (11,30%) oraz dbałość o dobro i interes społeczny (10,72%)[5].

Podkreślić jednak należy, że wraz ze zwiększeniem liczby inicjatyw służących upowszechnieniu idei i praktyki CSR, prowadzonych na różnych obszarach, także akademickim, poprzez wprowadzanie zagadnień CSR do programów nauczania na kierunkach związanych z zarządzaniem, wiedza o tym zagadnieniu znacząco polepsza się.

Społeczna odpowiedzialność organizacji w świetle założeń Normy ISO 26000

Wraz z upowszechnieniem w Polsce idei społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw, coraz częściej polskie przedsiębiorstwa są zainteresowane wdrażaniem jej założeń i korzystaniem z jej narzędzi. Należy jednak wyraźnie podkreślić, że społeczną odpowiedzialność nie należy identyfikować jedynie z sektorem biznesu. Jeden z najważniejszych dokumentów i jednocześnie narzędzi CSR – Norma ISO 26000 wyraźnie bowiem wskazuje, że CSR nie jest już tylko domeną firm komercyjnych. Norma ta została zainaugurowana w Polsce w listopadzie 2010 r. Zostały w niej opisane podstawowe zasady społecznej odpowiedzialności, jak również najistotniejsze jej obszary. Norma ta zawiera też zalecenia, jak łączyć zasady społecznej odpowiedzialności z codziennymi działaniami przedsiębiorstwa. W przeciwieństwie do innych norm ISO, powyższa norma nie wymaga certyfikacji. Ma ona charakter zaleceń. Jest na tyle uniwersalna, że poszczególne jej zapisy można stosować w odniesieniu do różnego rodzaju organizacji – nie tylko stricte biznesowych, ale także do administracji publicznej, uczelni i organizacji pozarządowych.

Do obszarów społecznej odpowiedzialności wymienionych w ISO 26000 należy: ład korporacyjny, prawa człowieka, praktyki w miejscu pracy, środowisko, praktyki rynkowe, kwestie konsumenckie, zaangażowanie społeczne i rozwój przedsiębiorczości. ISO 26000 tworzono w drodze dialogu z interesariuszami, którego celem było osiągnięcie konsensusu. Została stworzona z myślą o każdej organizacji, a nie tylko o przedsiębiorstwach sektora biznesu. Zapisy normy ISO pokazują wyraźnie, że można myśleć także o społecznej odpowiedzialności uniwersytetu, bowiem wyższa uczelnia jest szczególnym pod wieloma względami rodzajem organizacji – jest zarówno pracodawcą zatrudniającym znaczną liczbę osób, podmiotem działającym w środowisku lokalnym, jak i przede wszystkim jest instytucją, która kształci młode pokolenia – wyposaża je w kompetencje kluczowe na rynku pracy, ale także podejmuje starania na rzecz ich ogólnego rozwoju, w oparciu o uniwersale wartości.

Czy CSR i PR to to samo?

Wielu przeciwników CSR twierdzi, że jest to nic innego jak public relations (PR) – że jest to po prostu kolejne PR-owe narzędzie. Public Relations to instrument komunikacji marketingowej, który zmierza do kreowania, podtrzymywania i utrwalania wzajemnie korzystnych stosunków pomiędzy przedsiębiorstwem lub określoną instytucją oraz daną grupą odbiorców (tzw. publics). Z drugiej natomiast strony, integralną częścią CSR jest komunikowanie działań podejmowanych w ramach społecznej odpowiedzialności organizacji. I rzeczywiście istnieje ryzyko wypaczenia idei CSR i uczynienia z niej narzędzia jedynie do kształtowania wrażliwego społecznie wizerunku organizacji, jeśli priorytetem stanie się nie to co się w ramach CSR podejmuje, ale to, że każde działanie, bez względu na efektywność i zakres komunikuje się.

CSR a korzyści dla organizacji

Można pokusić się o zadanie sobie pytania, czy warto zajmować się CSR-em i rozważać w ogóle jego wdrożenie? Dla praktyka CSR odpowiedź jest oczywista – oczywiście, że warto, bowiem CSR nie jest, jak także niektórzy błędnie myślą, filantropią. Społeczna odpowiedzialność jest składową strategii zarządzania organizacją i warto o niej myśleć, ponieważ w jej istotę wpisany jest aspekt korzyści. Zatem myśląc o wdrożeniu społecznej odpowiedzialności uniwersytetu nie chodzi nam jedynie o to, by podjąć pewne działania, którymi można się pochwalić by podnieść swoje notowania w różnych krajowych i międzynarodowych środowiskach. Sensem wdrożenia społecznej odpowiedzialności uniwersytetu jest usystematyzowanie w spójnej strategii ogółu podejmowanych działań w obszarze CSR po to, aby myśleć o CSR w sposób strategiczny i systemowy, zaś w przyszłości osiągnąć dzięki owemu wdrożeniu korzyści w różnych obszarach.

Pierwszym z obszarów, w którym bez wątpienia uniwersytet osiągnie korzyści dzięki wdrożeniu CSR jest obszar relacji pracowniczych. Generalnie główną korzyścią z wdrażania CSR dla przedsiębiorstw jest właśnie większy stopień motywacji pracowników do zatrudnienia w firmie. Jeśli bowiem przedsiębiorstwo prowadzi politykę kadrową uwzględniającą zasady CSR, będzie to oznaczało, że pracodawca chce inwestować w rozwój zawodowy pracowników, bada ich potrzeby szkoleniowe, relacje interpersonalne, poziom zadowolenia z pracy, oferuje dodatkowe pakiety zdrowotne, dopłaty do przedszkoli/żłobków dla dzieci, pomaga połączyć życie zawodowe z życiem rodzinnym. Powyższe przykładowe działania będą wiązały się z większym poziomem zadowolenia z pracy w organizacji jaką jest uniwersytet i jednocześnie mniejszą rotacyjnością zatrudnienia.

Drugim ważnym obszarem, w którym uniwersytet osiągał będzie korzyści jest obszar finansowy. Społeczna odpowiedzialność uczelni może przyczynić się do korzyści finansowych, których wymiar będzie zależał od zakresu podjętych działań. Jednym z możliwych obszarów społecznej odpowiedzialności może być obszar ochrony środowiska – proekologiczne inwestycje – m.in. energooszczędne oświetlenie, sprzęt, wprowadzanie tam gdzie jest to możliwe elektronicznego obiegu dokumentów – wszystkie te działania będą przekładały się na oszczędności finansowe. Ale oszczędności finansowe będą także osiągane dzięki większej stabilności zatrudnienia, czy zwiększaniu stopnia zatrudnienia osób z niepełnosprawnością – co może prowadzić do obniżania wymiaru wpłat na rzecz Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych.

Niewątpliwą korzyścią dla uniwersytetu będzie też większy stopień docenienia go zarówno w społeczności lokalnej, jak i na poziomie krajowym i międzynarodowym – jako pierwsza polska uczelnia z ugruntowaną strategią społecznej odpowiedzialności – a to będzie wpływało zarówno na większe zainteresowanie kandydatów z kraju i zagranicy, jak i na wzrost atrakcyjności uniwersytetu i jego notowań w krajowych i międzynarodowych rankingach – jako podmiotu społecznie odpowiedzialnego i odpowiedzialnego pracodawcy. Wdrożenie społecznej odpowiedzialności przez uniwersytet będzie także okolicznością uzasadniającą włączanie się przez uczelnię w kolejne krajowe i międzynarodowe inicjatywy.

Nie podlegającym dyskusji faktem jest, że uniwersytet, dzięki działaniom społecznie odpowiedzialnym zyska także w obszarze wizerunku organizacji i postrzegania jej przez otoczenie społeczne. Jak bowiem już wcześniej zauważono, opracowywanie strategii CSR i jej wdrażanie przez organizację, jak też realizacja działań odpowiedzialnych społecznie w różnych obszarach – własnego personelu, klientów, środowiska, społeczności lokalnej – będzie wiązało się z polepszaniem wizerunku danej instytucji w społeczeństwie.

Korzyści w obszarze wizerunkowym przekładały się będą na korzyści w innych wymiarach – m.in. wzrost lojalności pracowników, mniejsza rotacyjność kadry, wzrost zainteresowania uniwersytetem w kraju i za granicą i tym samym zapraszanie do kolejnych inicjatyw.

Możliwe do wykorzystania przez uniwersytet narzędzia społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw

Skoro wiemy, że społeczna odpowiedzialność uczelni jest działaniem wiążącym się z osiąganiem przez uniwersytet korzyści, co uświadamia, że warto rozważać jej wdrażanie, należałoby pokazać jakie narzędzia społecznej odpowiedzialności mogą potencjalnie być przez tę organizację wykorzystywane. Można tu wyróżnić m.in.:

• Programy dla pracowników – inwestycje w rozwój pracowników poprzez programy podnoszące kwalifikacje pracowników (kursy, szkolenia), systemy ocen okresowych, indywidualne ścieżki rozwoju, programy integracyjne, programy na rzecz wyrównywania szans (elastyczne formy zatrudnienia, wyrównywanie szans osób po 45 roku życia, osób niepełnosprawnych);
• Systemy zarządzania – wprowadzanie przejrzystych i skutecznych systemów zarządzania tj. Quality Management System ISO 9000 (system zarządzania jakością), Environmental Management System ISO 14000 (system zarządzania środowiskowego), Social Accountability SA 8000 (zarządzanie odpowiedzialnością społeczną), audyty w zakresie zgodności z Normą ISO 26000. Do tej grupy narzędzi zaliczyć można także tworzone standardy komunikacji wewnętrznej i zewnętrznej organizacji, struktury i opisy stanowisk firmy, budowę systemów motywacyjnych, jak i systemów zarządzania pomysłami pracowników;
• Działania proekologiczne– działania skierowane na ochronę środowiska, inwestycje minimalizujące wpływ na środowisko. Należą tu takie inicjatywy jak wdrażanie polityki środowiskowej, zrównoważone zarządzanie surowcami, segregacja odpadów, edukacja ekologiczna pracowników i studentów, a także wdrażanie ekologicznych procesów technologicznych;
• Wolontariat pracowniczy– polega na dobrowolnej pracy (np. wykonywanie określonych prac, przeznaczanie pewnej liczby godzin pracy) pracowników firm na rzecz inicjatyw prospołecznych (instytucji, organizacji, akcji, bezpłatna praca ekspercka kadry naukowej);
• Działania na rzecz lokalnej społeczności– przedsięwzięcia na rzecz otoczenia, w którym funkcjonuje organizacja. Przyjmują postać: działań polegających na wspieraniu lokalnych instytucji i osób, współpracy z samorządem i lokalnymi organizacjami, programów dla dzieci i młodzieży, działań ekologicznych, a także inwestycyjnych (np. budowanie dróg, działalność ekspercka pracowników naukowych);
• Kampanie społeczne–umożliwiają przedsiębiorstwom za pośrednictwem mediów wpływanie na postawy społeczeństwa. Kampanie takie mają na celu niesienie pomocy potrzebującym, czy też uświadamianie o pewnych problemach i zwiększenie świadomości społecznej na określony temat (np. ochrona środowiska, edukacja konsumencka, problemy grup zagrożonych wykluczeniem społecznym). Uniwersytet jest organizacją, która posiada potencjał i możliwości by prowadzić stosowne kampanie społeczne i edukacyjne przede wszystkim w społeczności studentów;
• Zarządzanie łańcuchem dostaw– stosowanie zasad społecznej odpowiedzialności organizacji na każdym etapie łańcucha dostaw, wdrażanie standardów dla kontrahentów. Szczególnym polem do działania dla uniwersytetu będą tu tzw. społecznie odpowiedzialne zamówienia publiczne, czyli uwzględnianie aspektów społecznych i wpisywanie tzw. klauzul społecznych w udzielanych zamówieniach, co daje szansę na realizację określonych zadań publicznym podmiotom ekonomii społecznej;
• Raporty społeczne– to szczególny rodzaj narzędzia społecznej odpowiedzialności. Są to publikacje prezentujące zgodnie z zastosowaną metodologią stworzenia raportu – np. wytyczne Global Reporting Initiative – sposób zarządzania przedsiębiorstwem i realizacji strategii firmy z uwzględnieniem działań społecznie odpowiedzialnych. Istotą raportowania jest przejrzystość przedsiębiorstwa. Raporty powinny wskazywać okres sprawozdawczy, zawierać oświadczenia dotyczące polityki, celów i strategii oraz przegląd wyników, pozwalający na porównywanie ich w kolejnych latach. Raport winien uwzględniać interesy i potrzeby szerokiej grupy interesariuszy. Wprowadzenie w organizacji standardu raportowania społecznego oznacza, że przedsiębiorstwo zobowiązuje się do regularnego (np. corocznego) przygotowywania i publikowania raportów odpowiedzialności społecznej.

Perspektywa wdrażania zasad CSR na Uniwersytecie

Wdrażanie zasad społecznej odpowiedzialności uczelni wymaga spójnego zarządzania. Jest to bowiem wieloetapowy proces, w którym konieczne jest uwzględnienie wielu działań. Nie jest możliwe wdrożenie CSR na uczelni jeśli wcześniej nie dokona się przeglądu obecnie realizowanych działań, jeśli nie dokona się gruntownego zbadania interesariuszy, jak i oczekiwań, jakie poszczególne ich grupy formułują wobec uniwersytetu, jeśli nie dokona się refleksji nad możliwymi do podjęcia działaniami CSR w poszczególnych obszarach.

Pokreślić należy, że zarządzanie CSR uniwersytetu ma wymiar strategiczny, oznacza to, że jeśli uniwersytet w istocie jest zainteresowany wdrożeniem CSR, musi po dokonaniu gruntownego przeglądu obecnie realizowanych działań, jak i zbadaniu oczekiwań interesariuszy, całość działań społecznie odpowiedzialnych oprzeć na spójnej, wieloaspektowej strategii CSR uniwersytetu.

Wprowadzanie zasad CSR w organizacji jaką jest uniwersytet można oprzeć na Cyklu Deminga (P-D-C-A) – czyli koncepcji zarządzania przedstawiającej mechanizm ciągłego ulepszania.

Rysunek 1. Cykl Deminga (P-D-C-A) we wdrażaniu zasad CSR

Źródło: Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Wdrażanie zasad społecznej odpowiedzialności biznesu (CSR)

ETAP I Planuj

Ustal jakie działania/procesy są niezbędne do osiągnięcia celów zgodnych z polityką przedsiębiorstwa i wymaganiami interesariuszy. Wszystkie zmiany winny opierać się na rzetelnej ocenie obecnej sytuacji oraz potencjalnych skutków.

1. Wskazanie istotnych dla przedsiębiorstwa działań w poszczególnych obszarach społecznej odpowiedzialności biznesu.
2. Współpraca z interesariuszami w celu zdefiniowania wzajemnych oczekiwań.
3. Analiza wybranych rozwiązań pod względem szans i zagrożeń.

ETAP II Działaj

Zrealizuj zaplanowane w etapie I działania/procesy. Pierwsze wersje rozwiązań wdrażane są próbnie (pilotażowo), aby można było wyciągnąć wnioski. Przedsiębiorstwo winno zadbać o skuteczną komunikację wewnątrz i na zewnątrz firmy.

1. Określenie zasad/procedur wdrażania.
2. Realizacja zaplanowanych działań.
3. Informowanie o realizowanych działaniach i ich efektach.

ETAP III Sprawdź

Mierz efekty realizowanych działań w stosunku do zamierzonych celów, wyciągnij wnioski z wdrażania pilotażowego.

1. Monitorowanie realizowanych działań i ich wyników.
2. Wskazanie czynności naprawczych w realizowanych działaniach.
3. Uwzględnianie uwag interesariuszy.

ETAP IV Wykonaj

Podejmuj działania w celu doskonalenia wdrażanych rozwiązań (tworzenie standardu).

1. Wdrożenie przyjętych usprawnień.
2. Monitoring realizacji celów, ocena skuteczności przyjętych rozwiązań.
3. Komunikacja z interesariuszami[6].

Zwieńczeniem ostatniego etapu będzie opracowanie spójnej, wieloaspektowej strategii społecznej odpowiedzialności Uniwersytetu Warszawskiego.

Skuteczne wdrożenie zasad CSR uniwersytetu wymaga dokładnego zaplanowania działań, wdrożenia przyjętych rozwiązań, ale też wyciągania wniosków i wdrażania udoskonaleń. Na każdym etapie realizacji działań ważna jest komunikacja ze wszystkimi grupami interesariuszy organizacji. Warto jednak podjąć trud wdrożenia CSR na Uniwersytecie, bowiem działanie to przyniesie organizacji wiele korzyści, o których pisano wyżej.

[1] Por. D. Kopycińska, Koncepcja społecznej odpowiedzialności firmy – poezja teorii i proza życia, w: red. W. Gasparski, J. Dietl, Etyka biznesu w działaniu. Doświadczenia i perspektywy, Warszawa 2001, s. 186-187.

[2] Por. Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, O społecznej odpowiedzialności biznesu, http://csr.parp.gov.pl/index/index/1711

[3] Por. A. Lewicka-Strzałecka, Miejsce CSR w europejskiej strategii na rzecz zrównoważonego rozwoju, Łódź 2009, s. 2.

[4] Por., tamże, s. 3.

[5] Por. Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Badanie Kadry Zarządzającej w Ramach Projektu „Społeczna Odpowiedzialność Biznesu”. Raport z I Etapu Badania, HTTP://CSR.PARP.GOV.PL/FILES/74/455/456/17648.PDF

[6] Por. Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Wdrażanie zasad społecznej odpowiedzialności biznesu (CSR), HTTP://CSR.PARP.GOV.PL/INDEX/INDEX/1711

Więcej o autorze przeczytasz tutaj  

Artykuł został opublikowany na stronach Forum Odpowiedzialnego Biznesu